Ỷ Lan phu nhân là vợ vua Lý Thánh Tôn và là mẹ vua Lý Nhân Tôn, người ở Siêu Loại (thuộc tỉnh Bắc Ninh, Bắc phần hiện nay).
Tương truyền vua Lý Thánh Tôn đã 40 tuổi mà chưa có con, đi cầu tự qua làng Thổ Lội (sau đổi là Siêu Loại), gặp người con gái hái dâu đứng tựa vào cây lan chứ không ra xem như những người khác; nhà vua lấy làm lạ, cho đòi đến, và khi thấy người con gái có nhan sắc tuyệt trần, mới cho truyền vào cung, phong làm Ỷ Lan phu nhân. Được ít lâu, phu nhân có thai đẻ ra hoàng tử là Càn Đức (sau này là vua Nhân Tôn) và được phong làm Nguyên phi.
Nguyên phi là người có tài chính trị. Sử chép: “Năm kỷ dậu (1069), vua Lý Thánh Tôn thân chinh đi đánh Chiêm Thành giao quyền giám quốc cho bà Nguyên phi. Đánh lần đầu không thành công, nhà vua đem quân trở về. Đến châu Cự Liên, hay tin nhờ tài bà Nguyên phi mà trong nước được yên trị, nhà vua tự thẹn, nghĩ mình không bằng người đàn bà, lại phấn chí đem quân trở lại Chiêm Thành, và trong trận quyết chiến, đã đánh bắt được Chẩm-Chế^Củ. Chế-Củ phải xin dâng 3 châu Đại Lý, Ma Linh và Bố Chính (nay thuộc 3 tỉnh Quảng, Bình, và Quảng Trị) để chuộc tội.
