Bài viết đăng trên báo Lục Tỉnh Tân Văn , ngày 03 Janvier 1918
Tác giả: Trần Văn Chim
Có lắm kẻ đầu năm chí cuối kiếm việc phải mà làm chẳng ra, lại có nhiều người ý màn răng mà việc làm quấy chất đầy mà lòng chưa gọi đủ. Thật là rất lạ, vì mình sống không đặng trăm năm, làm chi những việc để tiếng muôn năm bĩ sĩ.
Vẫn con người sanh ra ai cũng tai, ai cũng mắt, ai cũng mày râu, ai cũng gan ruột, song co một điều trước nhứt, làm cho phải khác nhau mỗi người riêng ra mỗi kiếp là bởi cái mạng vận Tạo nhơn đã riêng định.
Nếu nói tại nơi tài trí, chẳng tại nơi mạng vận, thế thì văn chương cái thế như đức Khổng Tử sao còn mang ách nước Thái, nước Trần; võ lược siêu quần như ông Thái công sao ngồi câu nơi sông Vị; hiền lương như thầy Nhan Tử sao sống chẳng miên trường; tàn bạo như tên Đạo chích sao không mạng đãn đi. Ấy đó nghĩ coi có phải tại mạng vận không. Còn như nếu nói tại tài trí vậy sao mấy ông ấy không lấy tài trí mình mà đổi cùng là sửa mạng vận thử coi.
Nên cùng nghĩ một kiếp sanh con người trong các việc mình thi thố, dần thành bại đều có tay tạo vật ở trong, người gặp đặng hồi may, dầu bỏ trên non, đam quăng dưới biển cũng không sao; dầu bạch thủ cũng dựng nên nghiệp cả, dầu không học thức, cũng đặng cao sang; còn nếu nhằm hồi rủi, dầu trốn ở lầu cao, nằm trong giường ngọc cũng không tránh khỏi, dầu giang sang đồ sộ cũng tiêu điều, dầu tài ba cho mấy làm chi cũng không thành tựu.
Thế thì người giàu sang lẽ Trời đã định, ấy vậy người giàu sang há chẳng nghĩ mình đặng hưởng mọi điều sung sướng, ăn ngon ngủ kỹ, ở nhà cao, mặc đồ tốt, chớ chẳng phải mình tài trí chi tót chúng, mà sanh lòng tự phụ tự thị tự kiêu. Đã ỷ mình trong túi có tiền, dọc ngang ngang dọc, lại còn hà hiếp kẻ nghèo nàn, khắc bạc bầy tôi tớ. Thật là cũng lạ cho thói đời, lẽ thì kẻ giáu giúp người khó, kẻ mạnh đỡ người yếu, chủ biết thương tôi mới là phải cho, chớ có đâu mình đã giàu còn lường gạt chúng, dành dựt ruộng của người nầy, dành vườn tược của kẻ nọ, làm cho người phải thiết xỉ ta nha còn ở với tôi tớ trong nhà, thị lường công cướp việc, ỷ chủ quyền hễ hở ra thì chưởi mắng, thì đánh đập, lằn dọc lằn ngang, bầm da bầm thịt không lòng thương xót, thân thì tuy hình vóc con người mà còn hơn thú ác. Vậy sao chẳng sợ câu quả báo nhãn tiền, máy tạo xây-vàn trong giây lát. Giàu cùng thế giàu mà khe bạc nghĩ cũng không cữu hưởng.
Sao chẳng nhớ câu trong sải-vãi: Thà vi nhơn bất phú, chẳng thà vì phú bất nhơn.
Kìa như lúc nọ tôi đến Vũng Liêm có nghe nói cô … là tay cự phú tại đó, chừng hỏi đến việc tánh tình thì ai ai cũng đều nói là một tay bạc ác vô cùng. Của cải của bà con thì lấy mưu thần chước quỉ mà giựt, còn việc ở ăn của tôi tớ trong nhà thì khác bạc biết bao.
Đứa tôi tớ bắt làm chẳng cho hở tay, từ sớm mai sáng cho tới tối chiều, còn nhiều khi khuya cũng làm cho tới sán; Đi ăn dư chưa hề cho tôi tớ, để dành cho thúi cho đổ, cho tôi tớ uống ăn khác hơn ngựa là rơm với cỏ; lại có nhiều thứ làm bánh bắt trẻ nhỏ đi bán, nếu bán không hết thì bắt đền, thì đánh đòn; vịt đẻ nếu ngày nào không có thì cũng đền, cá tôm nào lớn đam rộng để dành, rủi có mất bắt đền một năm 15 đồng, bị mất đền còn chừng 8-9. Trời ôi!
(Còn nữa)