Ông Nguyễn Cao, giữ chức Tán tương quân vụ cho nghĩa quân Cần Vương Bắc Hà, nên thường gọi là Ông Tác Cao.
Tán Cao vào sinh ra tử trước quân thù nanh vuốt nhọn, cuối cùng ông bị giặc bắt. Trước sự đe dọa và mua chuộc của quân thù, ông Tán Cao tự mổ bụng rồi lôi ruột ra trước mặt quân thù để rồi ông hiến mình cho tổ quốc.
Cái chết hách trạc, cái “chết mà không bao giờ chết” của liệt sĩ Tán Cao không những người Việt đương thời và hậu thế hết sức khâm phục mà cho đến cả quân thù cũng phải nể vì. Tinh thần anh dũng tuyệt vời của nhà tiên liệt Nguyễn Cao không phải là cái gì từ đâu trên trời rơi xuống mà là kết tinh khí thiêng sông núi, tinh hoa dân tộc mà cũng là yếu tố di truyền của gia đình, chúng tôi muốn nói ở Bà Mẹ ông, người cũng có “cái chết không bao giờ chết” như ông vậy.
Tên thường gọi của mẹ ông Tán Cao là bà Cử Hanh, vì chồng bà là ông Nguyễn Hanh đậu cử nhân, sau ngồi huyện Thủy Đường. Vợ chồng ăn ở với nhau được ba năm, sinh được một con trai (tức Nguyễn Cao) mới được 7 tháng tuổi thì ông Cử Hanh chết. Lúc đó bà mới 22 tuổi. Cũng cần phải nói rõ ở đây rằng mẹ ông Tán Cao là một người được gọi là hoa khôi của tỉnh Bắc Ninh đương thời, cho nên khi góa chồng rất được nhiều nhà quyền quý muốn đeo lên bắn và nhiều người trong gia đình cũng muốn bà bước đi bước nữa. Nhưng trước sau bà vẫn cương quyết việc tái giá.
Nhưng rồi trong làng có một tên Lý trưởng, giầu có nhất tỉnh Bắc Ninh, thấy bà trẻ đẹp gã muốn dùng thế lực tiền tài và quyền quý để chiếm cho được bà. Nhưng tất tả đều bị bà tìm đủ mọi cách từ khước.
Rồi có một lần hắn gặp bà ở ngoài đường, như một con vật giống đực, hắn hùng sức mạnh toan cưỡng hiếp bà, nhưng đã bị bà chống với tất tinh lực mà thân thể bà có, cho nên hắn không làm gì được. Mặc dù vậy, trong khi xô xát nhau hai nụ hoa của bà vẫn bị thằng vô liêm sỉ kia sờ tới. Bà cho đó là cái điếm nhục nhất đời của bà.
Sau lần đó, bà phải ôm con lánh đi nơi xa, vì ở lại đây thì khó mà tránh được cạm bẫy của bọn cường hào ác bá đó làm nhục.
Cách mấy năm sau đó, bà trở lại làng cũ vì con bà đã hơi khôn lớn. Hôm đó, nhân ngày giỗ chồng, trong gia đình sửa soạn tươm tất, tên Lý trưởng dâm ô kia được tin bà về liền tới nữa. Vừa lễ chồng bà xong thì tên Lý trưởng vô liêm sĩ kia lại muốn giở cái trò khỉ năm nào ra. Nhưng bà đã lớn tiếng nói.
– Đồ ác bá: Mi đã lợi dụng cường quyền để phá trinh tiết của ta. Chính mi đã đón đường mà cưỡng hiếp ta. Hỡi ôi! Đã sáu năm nay ta đã ngậm tủi nuốt hờn mà mang dấu tay ghê tởm của mi trong mình. Ta cam sống nhục nhã đến ngày nay là vì con ta còn quá nhỏ dại. Ta tự hủy mình đi thời hòn máu của chồng ta lạc lỏng bơ vơ. Nay nó có thể nối dõi được rồi, nên hôm nay ta quyết đi theo chồng ta cho trọn tiết phải đạo. Ta cũng tố cáo hành động dâm ác của mi trước họ hàng làng nước. Đây, dấu tay nhơ uế của mi ta trả cho mi …
Lập tức bà rút ra một con dao bén nhọn, thản nhiên rạch áo ra. Trước sự kinh hoàng của mọi người, bà tự cầm dao cắt lìa cặp nhũ hoa ném vào mặt tên Lý trưởng.
máu đổ ra lai láng, thẳm đỏ cả chiếc áo tang.
Tên Lý trưởng dâm ác run lên cầm cập, mặt mày bê bết máu tươi.
Về phần bà, vì máu chảy ra quá nhiều, nên sau đó ngã quỵ xuống trước bàn thờ chồng. Mọi người hết hồn đồng thời đứng dậy.
Trước khi tắt thở, bà nắm lấy tay Nguyễn Cao trăn trối:
– Mẹ đau đớn lìa con, con ở lại cố gắng lập thân với đời. Giòng máu của nhà ta là giống máu trung trinh tiết liệt. Mẹ khuyên con tạc dạ ghi lòng.
Bà mẹ ông nguyễn Cao tự cắt vú mình mà chết, để bảo tồn tiết hạnh kiên trinh, căn bản của đạo đức luân lý Đông phương thời bấy giờ.
Ông Nguyễn Cao tự mổ bụng bươi ruột mà chết để biểu dương cái tinh thân anh dũng bất khuất với đại nghĩa quốc gia dân tộc trên bình diện đạo đức của con người chỉ là một.
Thiệt đúng là “Mậu hề hà trí, Tử hề hà trung”, vậy.
Ông Phan Khôi, một nhà văn tên tuổi thời tiền chiến, trong tờ Phụ Nữ Tân Văn vào năm 1934 có ca tụng đến trung trinh, tiết liệt của bà mẹ ông Nguyễn Cao trong một bài thơ:
Ông Nguyễn Cao nhà văn đất Bắc,
Chết để gương nghĩa liệt cho ta.
Con hiền mẹ thánh sanh ra,
Nam mô! Xin kể chuyện bà thân ông,
Cụ bà vốn con giòng thi lễ,
Lấy chồng vừa mới đẻ một trai,
Phu nhân muốn định qua đời,
Bây giớ bà trạc đôi mươi tuổi ngoài.
Thân góa bụa con người nhan sắc,
Thêm cảnh nhà bần bạc đơn cô,
Xưa nay những lũ hung đồ,
Thi hùng quen thói dâm ô là thường,
Tên Lý trưởng ở làng bên cạnh,
Những toàn dùng sức mạnh bẻ hoa,
Lựa khi bà ở nhà xa,
Đón đường bóp và trăng hoa ngỏ lời,
Rằng: Hãy lấy ta không thời khá
Không, đó nàng ở góa cho yên.
Là người, có phải là tiên,
Dầu tiên đi nữa có tiền cũng mua.
Bà riêng nghĩ mình thua trăm lẽ,
Yếu mà toan chống khỏe được sao?
Cười cười nói nói ngọt ngào,
Xin cho mảng khó sẽ trao tơ hồng,
Về … bà cứ thong dong một mực.
Đêm ngày lo chăm chút nuôi con,
Nuôi con cho lớn, cho khôn.
Rồi ta thẵm máu mà chôn cái thù,
Lòng căm tức mấy thu ô đợi.
Thằng bé Cao vừa mới lên mười,
Nhìn con như cái hoa tươi,
Nhìn mình … khó nổi ở đời với con.
Bên chú Lý, … bồn chồn giục mãi,
Tang mãn rồi sao mãi đợi mong,
Bên bà vừa có tin thông
Hẹn ngày sắm lễ, cùng chồng một đêm.
Mời thầy Lý … làng trên, xã dưới.
Dự tiệc này, tiệc cưới hôm sau.
Được tin, mừng rỡ xiết bao,
Ai say sét đánh trên đều đứa gian.
Ngày hôm ấy trên bàn thờ nhã,
Hương phun mấy, đèn tỏa lửa hồng,
Xóm làng đủ mặt tây đông,
Ai coi … mụ góa tế chồng thì coi.
Bà lậy rồi hẳn hòi đứng giữa,
Thong dong m2 kể thủa đầu đuôi:
Rằng: Từ nó phạm đến tôi,
Tấm lòng tủi nhục, chẳng nguôi bao giờ,
Hiềm vì chút con thơ … thơ quá,
Phải giả ngơ, nấn ná qua ngày,
Sống thừa còn đến hôm nay,
Liều thân tỏ tấm lòng này với ai.
Bà vừa nói chỉ ngay chú Lý,
……
Trong cơn kể lể thong dong,
Cầm dao cắt vú liệng tung giữa nhà.
Trăm con mắt đổ hoa đom đóm,
Lưỡi thụt vô, răng cợp cợp hàm.
Ai đời có gái phi phàm,
Chết oanh, chết liệt, chết làm cho kính.
Làm cho khiếp mấy anh nam tử,
Giựt nầy mình, ngã ngửa người ra.
Kể ra trong đám quần thoa,
Lậy bà! Đời có một bà mà thôi.
Mẹ đã thế con rồi cũng thế,
Ông Nguyễn Cao tiếng để ngàn thu.
