Bài viết trích trong sách ”50 năm Cải lương” của Vương Hồng Sển.
Theo ý riêng tôi, tôi cho năm 1921-1922 mới là quan trọng nhứt cho nghệ thuật cải lương. Ở Hà Nội, các sinh viên Cao đẳng gốc miền Nam như Nguyễn Văn Tuệ, Trần Quang Hiền, Lê Quang Hộ, Ngô Văn Nghị, Phạm Công Bình, Đoàn Quan Tấn, Châu Hồng Đào, v.v… (kể không hết, xin miễn thứ), mấy lần bãi trường trở về Nam kỳ khi trở ra Hà Nội, đều đem nghiệp cầm ca, bắt chước ”thả cầm thơ” như đàn anh trong Nam và truyền bá điệu hát cải lương ra xứ ”ngàn năm văn vật” lần đầu vào kỳ nhập trường năm 1921. Ông Phạm Công Bình, sau đỗ làm giáo sư dạy trường Chasseloup-Laubat và trường Nọt-manh Sở thú (Ecole Normade d’Instituteurs), lúc ra Hà Nội học có việc buồn tâm sự riêng, bèn lấy đó viết ra tuồng ”Tối độc phụ nhơn tâm” rồi khi bãi trường thì đem bản tuồng ấy về Sài Gòn. Tháng Chín năm 1922, anh Triệu Văn yên, lúc ấy còn làm thơ ký tòa nhì đình Thượng thơ, phình bụng, xuất tiền cho in bổn tuồng, nay tôi còn cất giữ được một bản, ngoài bìa có chua cẩn thận: ”cấm in lại và dùng bổn tuồng nầy mà hát”.
Năm 1923 (Quí Hợi), trường tư thục Huỳnh Công Phát, 35 đường Kitchner (nay Nguyễn Thái Học), lấy tuồng này đem ra tập cho các học sanh diễn tập bãi trường. Hát làm ba đêm, có ghi rõ trong chương trình:
– Thứ bảy 20-1-23: diễn cho quí quan và thân bằng của bổn trường xem;
– Thứ tu 24-1-23: diễn cho học sanh bổn trường xem;
– Thứ tư 27-1-23: diễn cho phụ huynh và thân bằng của học sanh nơi bổn trường xem.
Tre6n chương trình (Phụ lục số 208), tôi chép lại không sai một chữ.
Personnages:
Phan Hữu Chí ……………. Đặng Tấn Sữu
Lý Ngọc Thơ ……………… Lê Văn Thiện
Lý Công ……………………. P. Ng. Hiệp Nghị
Lý Nương ………………….. Hồ Văn Chữ
Đoàn Thế Trung …………. Lê Văn Mừng
Cậu Hai Vận ……………… E. Nhường
Thằng Quýt ………………. Lê Hữu Diễn (hề đồng của Phan Hữu Chí)
Tửu Bảo …………………… P. Ng. Hiệp Nghị
Tiểu Công ………………… Ng. Văn Khuê
Thằng Bưởi ……………… Ng. Văn Khuê (hề đồng của cậu Hai Vận)